කම්පනය සහ ආතතිය ආශ්‍රිත ආබාධ – Trauma – and Stressor-Related Disorders
කම්පන සහ ආතතිය ආශ්‍රිත ආබාධ ඇතිවන්නේ කම්පන සහගත හෝ ආතති සහගත සිදුවීමකට නිරාවරණය වීමෙනි.
කම්පන සහ ආතතිය ආශ්‍රිත ආබාධවල පොදු රෝග ලක්ෂණ වන්නේ:
- ඩිස්ෆෝරියා/Dysphoria: යනු ජීවිතය පිළිබඳ නොසන්සුන් හෝ සාමාන්‍යකරණය වූ අතෘප්තියකි.
- නුරුස්නා බව: මෙයට පහසුවෙන් කලකිරීමට හෝ කෝපයට පත්වීම ඇතුළත් වේ.
- විසංයෝජනය/Dissociation: මෙය සවිඤ්ඤාණික දැනුවත්භාවයකින් තොරව තමාගේ හැඟීමෙන් මානසික ක්‍රියාකාරිත්වයේ සමහර අංග විසන්ධි කිරීමකි.
- මත්ද්‍රව්‍ය භාවිතය: සමහර අය කම්පනයට මුහුණ දීමේ මාර්ගයක් ලෙස මත්පැන්, මත්ද්‍රව්‍ය හෝ වෙනත් ද්‍රව්‍ය වෙත යොමු විය හැකිය.
- නින්ද නොයාම: කම්පන සහ ආතතිය ආශ්‍රිත ආබාධ සහිත පුද්ගලයින් අතර නින්දට වැටීම හෝ නිදාගැනීමේ අපහසුතා බහුලව දක්නට ලැබේ.
- කාංසාව: මෙය අධික කනස්සල්ල, බිය හෝ විනාශය පිළිබඳ අපේක්ෂාවන් ලෙස ප්‍රකාශ විය හැක.
- මානසික අවපීඩනය: දැඩි බලාපොරොත්තු සුන්වීම සහ කලකිරීමේ හැඟීම්.
- ආක්‍රමණශීලීත්වය: සමහර අය ආක්‍රමණශීලී ලෙස ක්‍රියා කළ හැකිය.
- නොසන්සුන් බව/අශාන්තිය/Restlessness: ලිහිල් කිරීමට හෝ සන්සුන් වීමට නොහැකි හැඟීමක්.
- හිරිවැටීම/Numbness: සමහර පුද්ගලයින්ට චිත්තවේගීය වශයෙන් හිරිවැටීමක් හෝ තමන්ගෙන් සහ අන් අයගෙන් විසන්ධි විය හැකිය.
මෙම රෝග ලක්ෂණ සමාජ, වෘත්තීය හෝ වෙනත් වැදගත් ක්‍රියාකාරී ක්ෂේත්‍රවල සැලකිය යුතු පීඩාවක් හෝ දුර්වලතාවයක් ඇති කළ හැකි අතර, ඒවා රෝග ලක්ෂණ වල බරපතලකම සහ කාලසීමාව අනුව වෙනස් වේ.
කම්පනය/Trauma
කම්පනය යනු හදිසි අනතුරක්, අපරාධයක් හෝ ස්වාභාවික විපතක් වැනි භයානක සිදුවීමකට චිත්තවේගීය ප්‍රතිචාරයකි.
අපයෝජනය, අනතුරක්, ස්ත්‍රී දූෂණයක් හෝ වෙනත් ලිංගික ප්‍රචණ්ඩත්වයක්, සටන් හෝ ස්වභාවික විපතක් වැනි දුක්ඛිත සිදුවීමක් හෝ සිදුවීම් මාලාවක් අත්විඳින විට, ඔවුන්ට කම්පනය නම් චිත්තවේගීය ප්‍රතිචාරය ඇති විය හැකිය. කම්පන සහගත සිදුවීමකින් පසු ක්ෂණික ප්‍රතික්‍රියාවලට කම්පනය සහ ප්‍රතික්ෂේප කිරීම ඇතුළත් වන අතර, වඩාත් දිගුකාලීන ප්‍රතික්‍රියාවලට මනෝභාවය වෙනස්වීම්, සම්බන්ධතා අභියෝග, ෆ්ලෑෂ්බැක්/Flash-backs/පශ්චාත් ලෝකනය සහ ශාරීරික රෝග ලක්ෂණ ඇතුළත් විය හැකිය.
වෛද්‍ය විද්‍යාව අනුව නම්, කම්පනය යනු සාමාන්‍යයෙන් හදිසි අනතුරකින් හෝ ප්‍රහාරයකින් සිදුවන ශාරීරික තුවාලය.
ආතතියකාරකය/Stressor
ආතතියකාරකය/ආතතිය ඇති කරන දෙය/Stressor: ආතතිය ඇති කළ හැකි ඕනෑම බාහිර හෝ අභ්‍යන්තර සාධකයක් ආතතිකාරකයක් ලෙස හැඳින්වේ. එනම් මෙය ශාරීරික හෝ චිත්තවේගීය ආතතියට හේතු වන ඕනෑම සිදුවීමක්, බලයක් හෝ තත්වයක් වේ. නිදසුනක් වශයෙන්, නිරන්තර ශබ්දය ආතතියකාරකයක් විය හැකිය.
ආතතිය යනු පීඩනයක් හෝ තර්ජනයක් දැනෙන විට ප්‍රතිචාර දක්වන ආකාරයයි. එය සාමාන්‍යයෙන් සිදු වන්නේ කළමනාකරණය කිරීමට හෝ පාලනය කිරීමට නොහැකි බව හැඟෙන තත්වයක සිටින විටය.
කම්පන සහ ආතතිය ආශ්‍රිත ආබාධ
මානසික ආබාධ පිළිබඳ රෝග විනිශ්චය සහ සංඛ්‍යානමය අත්පොතේ 5 වන සංස්කරණයට අනුව, (DSM-5-TR), කම්පන සහ ආතතිය ආශ්‍රිත ආබාධ වලට පහත ආබාධ ඇතුළත් වේ:
- පශ්චාත් කම්පන ආතති ආබාධ/Post-traumatic stress disorder (PTSD): මෙම ආබාධය උග්‍ර ආතති ආබාධයේ අඛණ්ඩ පැවැත්මක් ලෙස හෝ සිදුවීමෙන් මාස 6 කට පසුව වර්ධනය විය හැක. එය මාස 1 කට වඩා වැඩි කාලයක් පවතී.
- උග්‍ර ආතති ආබාධ/Acute stress disorder (ASD): මෙම ආබාධය සාමාන්‍යයෙන් කම්පන සහගත සිදුවීමෙන් පසු වහාම ආරම්භ වන අතර දින 3 සිට මාස 1 දක්වා පවතී.
- ගැලපීම් ආබාධ/Adjustment disorders: මෙම ආබාධ ආතති සහගත සිදුවීම්වලට ප්‍රතික්‍රියා වන අතර එය ආතති සහගත සිදුවීමට සමානුපාතික නොවන පීඩාවක් ඇති කරන අතර එදිනෙදා ක්‍රියාකාරිත්වයේ දුෂ්කරතා ඇති කරයි. ඒවා ආතති සහගත සිදුවීමෙන් ටික කලකට පසු වර්ධනය වීමට නැඹුරු වන අතර මාස 6 කට වඩා අඩු කාලයක් පවතී; කෙසේ වෙතත්, නොනවතින ආතතියක් තිබේ නම් රෝග ලක්ෂණ දින නියමයක් නොමැතිව පැවතිය හැකිය.
- ප්‍රතික්‍රියාශීලී ඇමුණුම් ආබාධ/Reactive attachment disorder (RAD): මෙය හඳුනාගත හැක්කේ ළමුන් තුළ පමණි. මෙම ආබාධය, දුර්ලභ නමුත් දරුණු තත්වයකි, මෙය ළදරුවෙකු හෝ කුඩා දරුවෙකු දෙමාපියන් හෝ රැකබලා ගන්නන් සමඟ නිරෝගී බැඳීම් ඇති කර නොගනීමෙන් ඇතිවේ. එය බොහෝ විට සිදුවන්නේ කුඩා අවධියේදී චිත්තවේගීය නොසලකා හැරීම හෝ අපයෝජනය නිසාය. RAD සහිත දරුවන්ට ඔවුන්ගේ හැඟීම් කළමනාකරණය කිරීමේ ගැටලුවක් ඇත.
- Disinhibited social engagement disorder (DSED): මෙය ද හඳුනාගත හැක්කේ ළමුන් තුළ පමණි. මෙම ආබාධය අන් අය සමඟ චිත්තවේගීය බැඳීම් ඇති කර ගැනීමට අපහසු වීම සහ ආගන්තුකයන් වටා අවහිරතා නොමැතිකම මගින් සංලක්ෂිත තත්වයකි. නොසලකා හැරීම, කම්පනය, අතහැර දැමීම හෝ අපයෝජනය අත්විඳ ඇති කුඩා දරුවන් තුළ මෙම තත්ත්වය ඇති වේ.
- නිශ්චිත නොවන කම්පන සහ ආතතිය ආශ්‍රිත ආබාධ/Unspecified trauma- and stressor-related disorder: මෙම ආබාධය නිශ්චිත රෝග විනිශ්චය කිරීමට ප්‍රමාණවත් තොරතුරු නොමැති විට සිදු කරනු ලබන රෝග විනිශ්චයකි. කම්පන ආබාධ හා සම්බන්ධ රෝග ලක්ෂණ සහිතව මෙම ආබාධ පීඩාව හා දුර්වලතා ඇති කරන නමුත් යම් නිශ්චිත කම්පන සහ ආතති සම්බන්ධ ආබාධ සඳහා සම්පූර්ණ නිර්ණායක සපුරාලන්නේ නැත.
කම්පන සහගත අත්දැකීම් වලින් පසු බොහෝ විට දක්නට ලැබෙන අනෙකුත් තත්වයන් අතර කාංසා ආබාධ, මත්ද්‍රව්‍ය භාවිත ආබාධ, මානසික අවපීඩන ආබාධ, පෞරුෂ ආබාධ සහ විඝටන/Dissociative ආබාධ ඇතුළත් වේ.
මානසික අවපීඩනය සහ කාංසාව, කම්පන සහ ආතතිය ආශ්‍රිත ආබාධ සහිත පුද්ගලයින් තුළ බොහෝ විට කැපී පෙනෙන නමුත්, එම රෝග ලක්ෂණ කිසිදු පැහැදිලි ආකාරයකින් කම්පන සහගත සිදුවීමට සම්බන්ධ නොවන බව පෙනේ. නිදසුනක් වශයෙන්, කම්පන සහ ආතතිය ආශ්‍රිත ආබාධ සහිත පුද්ගලයින් ආක්‍රමණශීලී ලෙස ක්‍රියා කළ හැකිය, ඔවුනට සතුටක් අත්විඳීමට නොහැකි විය හැකිය, සහ/හෝ නොසන්සුන් බවක්, අතෘප්තිමත් බවක්, කෝපයක්, හිරිවැටීමක්/Numb හෝ තමන්ගෙන් සහ අන් අයගෙන් විසන්ධි වී සිටිය හැකිය.
ප්‍රතිකාර
කම්පන සහ ආතතිය ආශ්‍රිත ආබාධ සඳහා ප්‍රතිකාර වලට බොහෝ විට මනෝචිකිත්සාව සහ ඖෂධවල සංයෝජනයක් ඇතුළත් වේ:
- මනෝචිකිත්සාව (Talk Therapy): මෙය චින්තන ක්‍රම හඳුනා ගැනීමට සහ බිය උපදවන තත්වයන්ට සහ මතකයන්ට ආරක්ෂිතව මුහුණ දීමට උපකාරී වේ. PTSD ප්‍රතිකාරයේදී භාවිතා කරන මනෝචිකිත්සා වර්ග වලට ඇතුළත් වන්නේ:
- සංජානන ප්‍රතිකාරය/Cognitive Therapy: මෙය සංජානන රටා හඳුනා ගැනීමට උපකාරී වේ.
- නිරාවරණ චිකිත්සාව/Exposure Therapy: මෙය බිය උපදවන තත්වයන්ට සහ මතකයන්ට ආරක්ෂිතව මුහුණ දීමට උපකාරී වේ.
- Eye Movement Desensitization and Reprocessing (EMDR): EMDR මගින් කම්පන සහගත මතකයන් සැකසීමට සහ ඒවාට ප්‍රතිචාර දක්වන ආකාරය වෙනස් කිරීමට උපකාර වන මාර්ගෝපදේශ, අක්ෂි චලන මාලාවක් සමඟ නිරාවරණ චිකිත්සාව/Exposure Therapy සමඟ ඒකාබද්ධ කරයි.
- ඖෂධ: කාංසාවට එරෙහි ඖෂධ, විෂාදනාශක, මනෝභාවය ස්ථායීකාරක ඖෂධ මෙම රෝග ලක්ෂණ පාලනය කිරීමට උපකාරී වේ.
- වෙනත් ප්‍රතිකාර: මේවාට Brief Eclectic Psychotherapy (BEP), ආඛ්‍යාන නිරාවරණ චිකිත්සාව/Narrative Exposure Therapy (NET), කණ්ඩායම් ප්‍රතිකාර, සත්ව ප්‍රතිකාර, ආධාරක ප්‍රතිකාර, සහ මානසික අවපීඩනය හෝ කාංසාව රෝග ලක්ෂණ සඳහා ඖෂධ ඇතුළත් වේ.
කම්පන හෝ ආතතිය ආශ්‍රිත ආබාධයක රෝග ලක්ෂණ අත්විඳින්නේ නම් සෞඛ්‍ය සේවා සපයන්නෙකුගෙන් උපකාර ලබා ගැනීම අත්‍යවශ්‍ය වේ. හොඳම ප්‍රතිකාර හඳුනාගෙන ක්‍රියා කිරීමට ඔවුන්ට හැකිය.
