බයිපෝල හෙවත් ද්විද්‍රැව අක්‍රමිකතාව – Bipolar and Related Disorders
බයිපෝල සහ ඒ ආශ්‍රිත ආබාධ යනු පුද්ගලයෙකුගේ මනෝභාවය, ශක්තිය සහ ක්‍රියාකාරකම් මට්ටම් කෙරෙහි බලපාන මානසික රෝග සමූහයකි. ඒවා දෛනික ක්‍රියාකාරිත්වයට සහ ජීවන තත්ත්වයට බාධා කළ හැකි අතිශයින් ඉහළ මානසික ක්‍රියාකාරකම් (උමතුව හෝ හයිපෝමේනියාව) සහ අඩු මානසික ක්‍රියාකාරකම් (මානසික අවපීඩනය) කථාංග (Episodes) මගින් සංලක්ෂිත වේ.
බයිපෝල අක්‍රමිකතා සඳහා නිශ්චිත හේතු පැහැදිලි නැත, නමුත් එය බොහෝ විට පාරම්පරිකව ව්‍යාප්ත වන බව දක්නට ලැබෙන අතර මෙයට අසාමාන්‍ය මොළයේ ව්‍යුහය සහ ක්‍රියාකාරිත්වය සම්බන්ධ විය හැකිය. මානසික ආතතිය සහ මත්ද්‍රව්‍ය හෝ මත්පැන් අනිසි භාවිතය ද මෙහි අවදානම වැඩි කළ හැකිය.
බයිපෝල සහ ඒ ආශ්‍රිත ආබාධවල ප්‍රධාන වර්ග කිහිපයක් නම්:
ද්විද්‍රැව (බයිපෝල) I ආබාධය – Bipolar I Disorder
Bipolar I ආබාධය, මානසික අවපීඩනය හෝ උමතු මානසික අවපීඩනය ලෙසද හැඳින්වේ. Bipolar I ආබාධයෙන් පීඩාවට පත් වූ පුද්ගලයෙකුට තම ජීවිතයේ අවම වශයෙන් එක් උමතු කථාංගයක්වත් (One manic episode) ඇති විය යුතුය.
උමතු කථාංග (Manic episodes) යනු අසාමාන්‍ය ලෙස අධික සතුටට, අධික දුකට හෝ කෝපයට පත් වූ මනෝභාවයක් සහ අධික ශක්තියක් ඇති කාල පරිච්ඡේදයන් වන අතර එයට ජීවිතයට බාධා කරන අසාමාන්‍ය හැසිරීම් අඩංඟු වේ. මෙම අවධියේදී ඇතිවන රෝග ලක්ෂණ අතර අධික සතුට, බලාපොරොත්තුව, උද්දීපනය, නුරුස්නා බව, කෝපය, සතුරු හැසිරීම, නොසන්සුන් බව, කැළඹීම, වේගවත් කථාව, දුර්වල අරමුණු කිරීම සහ විනිශ්චය, ශක්තිය වැඩි වීම, නින්දේ අඩු අවශ්‍යතාවය, අසාමාන්‍ය ලෙස ඉහළ ලිංගික ආශාව, යථාර්ථවාදී නොවන ඉලක්ක, සහ ව්‍යාකූලත්වය ඇතුළත් විය හැකිය. ය.
Bipolar I ආබාධ සහිත බොහෝ පුද්ගලයන් මානසික අවපීඩනයෙන්ද පෙළෙ. මානසික අවපීඩන අවධියට දුක සහ හැඬීම, බලාපොරොත්තු සුන්වීම, වැදගැම්මකට නැතිකම සහ වරදකාරි හැඟීම, ශක්තිය නැතිවීම, එදිනෙදා කටයුතුවල උනන්දුව හෝ සතුට නැතිවීම, අවධානය යොමු කිරීමේ සහ තීරණ ගැනීමේ අපහසුතා, කෝපය, වැඩි නින්දක් අවශ්‍ය වීම හෝ නින්ද නොයාම, රුචිකත්වයන් වෙනස් වීම, ආහාර අරුචිය, බර අඩු වීම / වැඩි වීම සහ සියදිවි නසාගැනීමේ සිතුවිලි. වැනි රෝග ලක්ෂණ ඇතුළත් විය හැකිය.
Bipolar I ආබාධය රෝගියාගේ ඉතිහාසය, මනෝවිද්‍යාත්මක පරීක්ෂණය සහ මනෝභාවය ප්‍රස්ථාර කිරීම මගින් හඳුනාගත හැකිය. ප්‍රතිකාර විකල්පයන් අතර මනෝචිකිත්සාව සහ මනෝ ස්ථායීකාරක (Carbamazepine, Lamotrigine, Valproate), ප්‍රති-සයිකොටික් ඖෂධ (Olanzapine, Quetiapine, Lurasidone, Cariprazine), විෂාදනාශක (Sertraline, Fluoxetine, Citalopram) සහ කාංසාව විරෝධී ඖෂධ (Alnazeipzolam) වැනි ඖෂධ ඇතුළත් වේ.
ද්විද්‍රැව (බයිපෝල) II ආබාධය – Bipolar II Disorder
Bipolar II ආබාධයට අවම වශයෙන් එක් ප්‍රධාන මානසික අවපීඩන කථාංගයක් (One major depressive episode) සහ අවම වශයෙන් එක් අවෝන්මාද කථාංගයක් (One hypomanic episode) ඇතුළත් වේ, එය අවම වශයෙන් දින හතරක්වත් පවතින මෘදු උමතුවකි. පුද්ගලයාට කිසිවිටක පූර්ණ උමතු කථාංගයක් හෝ මනෝ ව්‍යාධියක් ඇති නොවේ.
Bipolar II ආබාධය, බයිපෝලර් I ආබාධයට සමාන වන අතර, කාලයත් සමඟ මනෝභාවයන් ඉහළ සහ පහල අතර චක්‍රීය වේ. කෙසේ වෙතත්, බයිපෝල II ආබාධයේ දී, “ඉහළ” මනෝභාවයන් කිසි විටෙකත් පූර්ණ උමතුවකට ළඟා නොවේ. Bipolar II ආබාධයේ අඩු තීව්‍ර උස් මනෝභාවයන් Hypomanic කථාංග හෝ Hypomania ලෙස හැඳින්වේ.
බයිපෝලර් II ආබාධයෙන් පීඩාවට පත් වූ පුද්ගලයෙකුට තම ජීවිතයේ අවම වශයෙන් එක් හයිපොමැනික්/hypomanic කථාංගයක්වත් තිබේ. බයිපෝල II ආබාධ සහිත බොහෝ පුද්ගලයින්ට මානසික අවපීඩනයේ කථාංග නිතර දක්නට ලැබේ. “උමතු මානසික අවපීඩනය” යන යෙදුම පැමිණෙන්නේ මෙතැනිනි.
හයිපොමැනික් කථාංගයක් අතරතුර, විකාර සහගත මනෝභාවයක් ලෙස ඉහළ ප්‍රීතිය (“ඉහළ” ලෙස දැනීම) පෙන්විය හැකිය. හයිපොමැනික් කථාංගවල පහත රෝග ලක්ෂණද ඇතුළත් වේ:
1. එක අදහසකින් තවත් අදහසකට හදිසියේ ගමන් කිරීම
2. අතිශයෝක්තියෙන් යුත් ආත්ම විශ්වාසයක් තිබීම
3. වේගවත් (බාධා කළ නොහැකි) ඝෝෂාකාරී කථාව
4. ශක්තිය වැඩි වීම, අධි ක්‍රියාකාරීත්වය සහ නින්ද සඳහා අවශ්‍යතාවය අඩු වීම
හයිපොමැනික් කථාංගයක සිටින පුද්ගලයින් බොහෝ විට අවට සිටීම ප්‍රසන්න වේ. විහිළු කිරීම, වෙනත් පුද්ගලයින් සහ ක්‍රියාකාරකම් කෙරෙහි දැඩි උනන්දුවක් දැක්වීම සහ ඔවුන්ගේ ධනාත්මක මනෝභාවය අන් අයට ආසාදනය කිරීම මෙයට හේතුවයි.
කෙසේ වෙතත්, හයිපෝමේනියාව අක්‍රමවත් හා සෞඛ්‍ය සම්පන්න නොවන හැසිරීම් වලට ද හේතු විය හැක. Hypomanic කථාංග සමහර විට පුද්ගලයෙකුගේ ක්‍රියාකාරීත්වයට (Bipolar I ආබාධය) බලපාන පූර්ණ උමතුව දක්වා වර්ධනය විය හැක. උන්මාදය තුළ, මිනිසුන් ඔවුන් සතුව නැති මුදල් වියදම් කළ හැකිය, ඔවුන් සාමාන්‍යයෙන් අනවශ්‍ය පුද්ගලයින් සමඟ ලිංගිකව හැසිරීමට සහ භයානක ප්‍රතිවිපාකවලට තුඩු දිය හැකි වෙනත් ආවේගශීලී හෝ අවදානම් හැසිරීම් වල නිරත විය හැකිය.
Bipolar II ආබාධ සහිත පුද්ගලයන්ගෙන් අතිමහත් බහුතරයක් Hypomanic අයට වඩා මානසික අවපීඩන රෝග ලක්ෂණ සමඟ වැඩි කාලයක් ගත කරති. මානසික අවපීඩනය හයිපොමේනියාව අඩු වූ වහාම හෝ බොහෝ කලකට පසුව හෝ සිදු විය හැක. සමහර අය හයිපොමේනියාව සහ මානසික අවපීඩනය අතර එහා මෙහා ගමන් කරන අතර තවත් සමහරු කථාංග අතර සාමාන්‍ය මනෝභාවයෙන් දිගු කාලයක් ගත කරති.
ප්‍රතිකාර නොකළ, හයිපෝමේනියාවේ කථාංගයක් දින කිහිපයක් සිට මාස කිහිපයක් දක්වා පැවතිය හැකිය. බයිපෝල II ආබාධයේ විෂාදකාරී කථාංග “සාමාන්‍ය” සායනික මානසික අවපීඩනයට සමාන වේ. මානසික අවපීඩනය, සතුට නැතිවීම, අඩු ශක්තිය සහ ක්‍රියාකාරකම්, වරදකාරි හැඟීම හෝ වැදගැම්මකට නැති බව සහ සියදිවි නසාගැනීමේ සිතුවිලි වලින් සමන්විත වේ.
සයික්ලොතිමික් ආබාධය – Cyclothymic Disorder
සයික්ලොතිමික් ආබාධයට වැඩිහිටියන්ගේ අවම වශයෙන් වසර දෙකක් හෝ ළමුන් සහ නව යොවුන් වියේ වසරක්වත් පවතින අවෝන්මාදය (හයිපොමැනික්/hypomanic) සහ මානසික අවපීඩන රෝග ලක්ෂණ ඇතුළත් වේ. සම්පූර්ණ කථාංගයක් (Episode) සඳහා වන නිර්ණායක සපුරාලීමට තරම් රෝග ලක්ෂණ බරපතල නොවේ.
සයික්ලොතිමියා ආබාධය, චිත්තවේගයන් උඩු යටිකුරු ඇති කරන දුර්ලභ මනෝභාවයේ ආබාධයකි, නමුත් ඒවා බයිපෝල I හෝ II ආබාධවල මෙන් අන්ත නොවේ. සයික්ලොතිමියා සමඟ, මනෝභාවය සැලකිය යුතු ලෙස මානසික මූලික මට්ටමෙන් ඉහළට සහ පහළට මාරු වන කාල පරිච්ඡේදයන් අත්විඳිය හැකිය. මෙහිදි යම් කාලයකට ලෝකය ඉහළින් දැනීමටද, පසුව යම්කිසි පහත වැටීමක් දැනෙන කාල පරිච්ඡේදයක්ද ඇති වනු ඇත.
සයික්ලොතිමියා රෝග ලක්ෂණ අතර මෘදු හෝ මධ්‍යස්ථ මානසික අවපීඩනය සහ ඉහළ මනෝභාවය (හයිපොමැනික් රෝග ලක්ෂණ) අතර ප්‍රත්‍යාවර්ත වන චිත්තවේගීය උච්චාවචනයන් ඇතුළත් වේ. එසේම මෙය සයික්ලොතිමියා හි ඉහළ මට්ටම්වලට සතුට හෝ යහපැවැත්ම පිළිබඳ අතිශයෝක්තියට පත් වූ හැඟීමක් (ප්‍රීතිය), අතිශය ශුභවාදී හැඟීමක්, පුම්බන ලද ආත්ම අභිමානය, වෙනදාට වඩා කතා කිරීම, අවදානම් හැසිරීම් හෝ අඥාන තේරීම්වලට හේතු විය හැකි දුර්වල විනිශ්චය, ධාවන සිතිවිලි, කෝපාවිෂ්ඨ හෝ කලබලකාරී හැසිරීම්, අධික ශාරීරික ක්‍රියාකාරකම්, ඉලක්ක ඉටු කිරීමට හෝ සාක්ෂාත් කර ගැනීමට වැඩි නැඹුරුව (ලිංගික, රැකියාවට සම්බන්ධ හෝ සමාජීය), නින්දේ අවශ්‍යතාවය අඩු වීම, පහසුවෙන් අවධානය වෙනතකට යොමු වීමේ ප්‍රවණතාව සහ අවධානය යොමු කිරීමට නොහැකි වීම, දුක, බලාපොරොත්තු රහිත හෝ හිස් බවක් දැනීම, කඳුළු සහිත දුක්ඛිත හැඟීම, නුරුස්නා බව (විශේෂයෙන් ළමුන් සහ නව යොවුන් වියේදී), වරක් විනෝදජනක යැයි සැලකෙන ක්‍රියාකාරකම් කෙරෙහි ඇති උනන්දුව අඩුවීම, ශරීර බර වෙනස් වීම, වැදගැම්මකට නැති බව හෝ වරදකාරි හැඟීම, නින්දේ ගැටලු වැනි මෘදු හෝ මධ්‍යස්ථ මානසික අවපීඩන රෝග ලක්ෂණ, නොසන්සුන්කම, තෙහෙට්ටුව හෝ මන්දගාමී හැඟීම සහ මරණය හෝ සියදිවි නසාගැනීම් ගැන සිතීම වැනි රෝග ලක්ෂණ වලින් ද සමන්විත වේ.
සයික්ලොතිමියා රෝග ලක්ෂණ ඇත්නම්, රෝග ලක්ෂණ කළමනාකරණය කිරීමට උපකාර පැතීම ඉතා වැදගත් වේ, මන්ද ඒවා දෛනික ක්‍රියාකාරීත්වයට ඇති හැකියාවට බාධා කළ හැකි අතර බයිපෝල I හෝ II ආබාධ ඇතිවීමේ අවදානම වැඩි කරයි. සයික්ලොතිමියා සඳහා ප්‍රතිකාර විකල්ප අතර කතා ප්‍රතිකාර (මනෝචිකිත්සාව), ඖෂධ සහ වෛද්‍ය උපදෙස් සමීපව අනුගමනය කිරීම ඇතුළත් වේ.
වෙනත් නිශ්චිත සහ නිශ්චිත නොවන ද්විද්‍රැව (බයිපෝල) සහ ආශ්‍රිත ආබාධ – Other Specified and Unspecified Bipolar and Related Disorders
මෙම වර්ගයට උමතුව හෝ මානසික අවපීඩනයේ එක් කථාංගයක් පමණක් තිබීම හෝ ඒ දෙකෙහිම මිශ්‍ර ලක්ෂණ තිබීම වැනි ඉහත සඳහන් කිසිදු වර්ගයකට නොගැලපෙන බයිපෝල රෝග ලක්ෂණ ඇතුළත් වේ.
එසේම වෙනත් නිශ්චිත සහ නිශ්චිත නොවන බයිපෝල සහ ආශ්‍රිත ආබාධ යනු බයිපෝල සහ ඒ ආශ්‍රිත ආබාධයක ලක්ෂණ ඇති (උදා: බයිපෝලර් I, බයිපෝලර් II, සයික්ලොතිමික් ආබාධ) නමුත් සම්පූර්ණ නිර්ණායක සපුරාලන්නේ නැති පුද්ගලයින්ට අදාළ වන DSM-5 රෝග විනිශ්චය කාණ්ඩයකි.
බයිපෝල සහ ආශ්‍රිත ආබාධ සාමාන්‍යයෙන් නව යොවුන් වියේ ප්‍රමාද හෝ වැඩිහිටි වියේදී හඳුනාගනු ලැබේ, නමුත් ඒවා ඕනෑම වයසකදී සිදුවිය හැකිය. මානසික අවපීඩනය, කාංසාව හෝ පෞරුෂ ආබාධ වැනි වෙනත් තත්වයන් ලෙස ඒවා බොහෝ විට වැරදි ලෙස හඳුනාගෙන ඇත. බයිපෝල සහ ඒ ආශ්‍රිත ආබාධ සඳහා නිශ්චිත හේතු සම්පූර්ණයෙන් වටහාගෙන නැත, නමුත් ඒවාට ජානමය, ජීව විද්‍යාත්මක, පාරිසරික සහ මනෝවිද්‍යාත්මක සාධක ඇතුළත් විය හැකිය. බයිපෝල සහ ආශ්‍රිත ආබාධ සඳහා ප්‍රතිකාර කිරීම සාමාන්‍යයෙන් ඖෂධ සහ මනෝචිකිත්සාව මෙන්ම ජීවන රටාව වෙනස් කිරීම සහ පවුලේ අය සහ මිතුරන්ගේ සහාය ඇතුළත් වේ.
පුද්ගලයෙකුට බයිපෝල අක්‍රමිකතාවයේ යම් රෝග ලක්ෂණ ඇත්නම්, එම රෝග ලක්ෂණ කළමනාකරණය කිරීමට උපකාර ලබා ගැනීම අත්‍යවශ්‍ය වේ, මන්ද ඒවා දෛනික ක්‍රියාකාරකම් කිරීමට ඇති හැකියාවට බාධා කළ හැකි අතර වඩාත් දරුණු බයිපෝල අක්‍රමිකතා වර්ධනය වීමේ අවදානම වැඩි කරයි. බයිපෝල අක්‍රමිකතා සඳහා ප්‍රතිකාර විකල්පයන් අතර කතා ප්‍රතිකාර (මනෝචිකිත්සාව), ඖෂධ සහ වෛද්‍ය ප්‍රතිකාර ඇතුළත් වේ.
